بیوتکنولوژی در کشمکش علم و اخلاق

🧬مبحث: بیوتکنولوژی 📝مقاله قبلی: بیوکازمتیک 💻مدرسه تکمیلی: مدرسه مقدماتی و پیشرفته بیوتکنولوژی 🖊شماره مقاله: 32

بیوتکنولوژی و مهندسی‌زیستی رشته‌هایی هستند که تمام طیف وسیعی از فعالیت‌ها شامل کشاورزی و فرآوری مواد غذایی تا دارو و درمان را در بر می‌گیرند.

پیشرفت سریع این رشته‌ها علاوه بر مزیت‌های فراوانش نگرانی‌هایی را نیز در سراسر جهان به وجود آورده است. چالش‌های اخلاقی مثل رضایت آگاهانه، اخلاقیات، بیوتروریسم و چگونگی کنترل آن باید در نظر گرفته شوند.

ما فناوری و پیشرفت را جشن می‌گیریم اما باید مراقب پتانسیل تاریک پنهان در آن‌ها هم باشیم. تحقیقات و محصولات بیوتک همان قدر که نوید آینده روشن را می‌دهند، می‌توانند تهدیدی جدی برای انسان، حیوان و محیط زیست باشند.

در این مقاله به بررسی برخی چالش‌های اخلاقی بیوتکنولوژی که منجر به سخت‌گیری‌ها در این حوزه می‌شود، می‌پردازیم.

چالش‌های اخلاقی در ذات بیوتک

ماهیت بیوتکنولوژی در 6 حوزه اصلی زیر بحث‌های اخلاقی را به همراه داشته است:

1. اصلا بیوتک ایمن هست؟

جرمی ریفکین یکی از مخالفان سرسخت بیوتکنولوژی به همراه گروه صلح سبز و برخی دیگر نگران‌اند که بیوتکنولوژی تعادل پیچیده حاکم بر طبیعت را بر هم بزند. آن‌ها اصرار دارند که محصولات بیوتک سلامت انسان و محیط را تهدید می‌کنند.

در مقابل طرفداران بیوتکنولوژی مثل جیمز واتسون و مایکل فومنتو محکم بر این عقیده ایستاده‌اند که تکنیک‌های آن به قدری دقیق و کنترل شده‌اند که بسیار ایمن‌تر از شکل‌های قبلی فناوری است. هزاران سال است که از میکروارگانیسم‌ها بدون آگاهی استفاده شده و اصلاحات ژنتیکی رخ داده‌اند. درک حاضر از مکانیسم‌های ژنتیکی کمک می‌کند تا خطرات احتمالی به حداقل برسند.

🖊 کتاب بیوتکنولوژی و ارزیابی ایمنی مروری دارد بر: ایمنی غذایی، ایمنی پیش از بالین و توسعه مواد غذایی، داروها و گیاهان بیوتک.

2. سبک علمی برای سلب آزادی

تاریخچه زورگویی‌های دولت‌ها به افرادی که از نظر ژنتیکی "نامناسب" قلمداد می‌شدند، خطر بزرگی را گوش زد می‌کند. گروهی از مردم می‌ترسند که بیوتکنولوژی قدرت استبداد بر دیگران را برای گروه خاصی به وجود آورد.

افرادی مثل فومنتو برای رفع این ترس می‌گویند تا وقتی که بیوتکنولوژی توسط افراد در اقتصاد بازار آزاد انتخاب شود، خطری برای آزادی نیست اما جدال به همین سادگی حل نمی‌شود.

محافظه کارانی مثل لئون کاس نگران‌اند که اهرم‌های فشاری مثل جامعه، کارفرمایان و شرکت‌های بیمه حق آزادی در انتخاب را از مردم بگیرند. در واقع این مسئله مطرح است که به صورت غیررسمی افراد را وادار به انتخاب بیوتکنولوژی کنند.

🖊 کتاب زندگی، آزادی و دفاع از کرامت: چالش اخلاق زیستی نوشته لئون کاس

3. ژن ثروتمند و ژن فقیر

حتما بحث سر بچه‌های طراحی شده یا Designer babies را شنیده اید، این یک نمونه از چالش‌ عدالت‌ است. عدالت نگرانی افرادی است که پیش‌بینی می‌کنند بیوتکنولوژی آنقدر گران باشد که فقط ثروتمندان بتوانند از آن بهرمند شوند و مزایایی ناعادلانه را برای آنان به وجود آورد. کار به جایی کشیده است که حتی طرفدارانی از بیوتکنولوژی می‌ترسند که سرانجام بشر به دو دسته ژنتیکی براساس فقر یا ثروت نیاکانش تقسیم شود!

تا بازار آزاد برجاست، تهدید قیمت بی‌جاست!

مدافعان ادعا می‌کنند در رقابت بازار آزاد قیمت محصولات و خدمات بیوتکنولوژی کاهش خواهد یافت و انحصاری برای ثروتمندان نخواهیم داشت. آن‌ها در پاسخ به کسانی که می‌گویند: ملت‌های ثروتمند بیش از جوامع فقیر از این مسئله سود می‌برند، می‌گویند: تجارت آزاد بین المللی مزایای این رشته را در سراسر جهان گسترش می‌دهد.

4. جهان مصنوعی و بی بازگشت

طرفداران طبیعت مثل ریفکین و بیل مک کیبن پیش بینی می‌کنند که بیوتکنولوژی با جایگزینی محیط طبیعی، جهانی کاملا مصنوعی را خلق کند. همچنین می‌ترسند که ارگانیسم‌های اصلاح شده، انسان و محیط زیست را به خطر بیاندازند.

طرفداران بیوتک در پاسخ به این ادعا به تاریخ طبیعت باز می‌گردند و می‌گویند که همه ارگانیسم ها محیط را اصلاح می‌کنند. اکسیژن موجود در جو حاصل میلیاردها سال فتوسنتز ارگانیسم‌ها است. نمی‌توان انکار کرد که انقراض گونه‌ها و بیماری نیز طی تاریخ رخ داده اند اما دانش بیوتکنولوژی تکنیک‌های دقیقی برای شناخت و جلوگیری از چنین مسائلی دارد.

یک مثال از حسن نیت بیوتک: دانشمندان بیوتکنولوژی زیست محیطی، باکتری‌هایی ساخته‌ اند که مواد زائد را در متابولیسم خود مصرف می‌کنند تا طبیعت را به شرایط بی خطر برگردانند.

5. دوران پسا یا فرا انسانی

یک سمت افرادی بحث تغییر ماهیت انسان و انقراض را پیش می‌کشند و فکر می‌کنند بیوتکنولوژی در نهایت دوران پساانسان را به وجود خواهد آورد.

از سمت دیگر گروهی خیال ابر انسان‌ها را می‌پرورانند و فکر می‌کنند بیوتکنولوژی قدرت‌های جدیدی را برای بشریت به ارمغان خواهد آورد.

در میان این دو گروه پرخیال، طرفداران متعادل قرار دارند که هر دو موضع را اغراق آمیز دانسته و رد می‌کنند. قدرت بیوتکنولوژی توسط پتانسیل‌های طبیعت محدود می‌شود و تغییرات طبق قوانین طبیعت صورت می‌گیرند.

6. چه کسی نقش خدا را بازی می‌کند؟

زندگی هدیه ای مقدس است و دستکاری آن نشان بی احترامی نسبت به نظم کیهانی است، این اعتقاد مخالفان مذهبی سرسخت بیوتکنولوژی است.

در 1977 ریفکین که تا اینجا حتما متوجه شدید چقدر مخالف بیوتکنولوژی است، کتابی با عنوان "چه کسی باید خدا را بازی می‌کند؟: آفرینش مصنوعی زندگی چه معناست؟و آنچه برای آینده نژاد بشر دارد" بر علیه بیوتکنولوژی نوشت.

از نظر او ایجاد "زندگی مصنوعی" تخلفی کفرآمیز از قانون خدا است که مجازات نسل بشر را به همراه دارد. وقتی افرادی مثل ریفکین از عباراتی مثل "بازی با خدا" استفاده می‌کنند، حس دینی‌ای را برعلیه بیوتکنولوژی بر می‌انگیزند.

مسلما اینطور نیست که اعتقاد به مذهب و بیوتکنولوژی در همه جا مقابل هم ایستاده باشند بلکه در مواردی درست در کنار هم قرار می‌گیرند. برخی اعتقاد دارند که انسان تحت عنوان تسلط به زمین آمده است پس باید به نوعی در خلاقیت خدا سهیم شود. البته این هشدار مهم وجود دارد که مردم باید این کار را محتاط و محترمانه انجام دهند اما پرستش طبیعت به عنوان وجودی غیرقابل تغییر، شبیه به تفکر ریفکین، مناسب نیست.

براساس نظریه اخلاق زیستی اسلام، از میان مخلوقات، انسان دارای ارزش و شان اخلاقی است. انسان به عنوان امانت دار، حق تصرف و بهره بردن از طبیعت را دارد اما در مقابل دارای وظیفه و مسئولیت‌هایی در برابر طبیعت و مخلوقات است.

محافظت از بیماران در آزمایشات بالینی

وقتی جسی گلسینگر 18 ساله در آزمایشات بالینی ژن درمانی دانشگاه پنسیلوانیا، در گذشت؛ بحث های قابل توجهی در این زمینه ایجاد شد.

این موسسه به دلیل عدم افشا اطلاعات مهم مثل اسناد رضایت آگاهانه، معیارهای آرامش داوطلب و ثبت نام داوطلبانی که واجد شرایط نبودند، به شدت مورد انتقاد قرار گرفت. جنجال های زیادی در بین محققان و قانون گذاران به وجود آمد و استانداردهای جدیدی برای آزمایشات بالینی طرح شد.

البته این مسئله پیچیده است زیرا بیماران با شرایط سخت مایلند راه جدیدی را امتحان کنند، حتی با آگاهی از مشخص نبودن کامل عوارض جانبی آن درمان.

اریک ویکسترم، استاد بیوشیمی و داروسازی مولکولی، می‌گوید:

"این شتاب عجیب داوطلبان بیمار، حفاظت دقیق توسط کمیته‌های بازنگری را حتی قبل از اینکه بیمار فرم رضایت آگاهانه را ببیند، ضروری می‌کند."

به لطف تکنولوژی رمزگشایی ژنوم انسان، جعبه پاندورا باز شده است و به تبع محافظت از حریم خصوصی بیمار به نگرانی‌ای اساسی تبدیل شده است.

فرض کنید با رمزگشایی ژنوم یک کودک متوجه می‌شوید در آینده با بیماری جدی قلبی مواجه خواهد شد. یک کارفرمای احتمالی حق دارد این را بداند؟ این دانش چطور در آینده فرد اثر می‌کند؟ اگر بیمه‌گر بداند هزینه درمان بیماری احتمالی، بسیار بالا است آیا قبول می‌کند فرد را بیمه کند؟

به طور کلی، اطلاعات قابل شناسایی بیمار نباید بدون رضایت او به اشتراک گذاشته شود. البته مواردی استثنا هستند مثلا وقتی که سلامت یا ایمنی فرد تهدید شود یا طبق قانون نیاز به ارائه اطلاعات باشد.

🖊 برای مطالعه بیشتر در زمینه حریم خصوصی بیماران می توانید به مقاله حریم خصوصی بیمار در عصر داده های بزرگ نگاهی بیاندازید.

دفاع در مقابل بیوتروریسم

از گذشته نه چندان دور، خطر حملات بیوتروریستی به طرز چشمگیری افزایش یافته است. رشد در بیوتکنولوژی، ابزارها و تکنیک‌های جدیدی را پیش روی تروریست‌ها قرار داده است. فناوری‌های مولکولی ای در دسترس است که می‌تواند برای ایجاد میکروارگانیسم استفاده شود که باعث ایجاد عفونت، بیماری یا مقاومت در برابر درمان شوند.

در مقابل می‌توان با همان تکنیک‌ها، حملات زیستی را شناسایی و با آن‌ها مقابله کرد.

بسیاری از تکنیک‌های اولیه در آزمایشگاه‌های متوسط قابل اجرا اند که این خود خطر بیوتروریسم را افزایش می‌دهد. همانطور که ایجاد یک عامل میکروبی برای تروریست‌ها آسان است، شناسایی عامل و اقدامات مقابله ای آن برای دانشمندان بیوتکنولوژِی نیز ساده است.

🖊 برای آشنایی بیشتر با بیوتروریسم و روش های شناسایی و مقابله با آن مقاله بایوشاک: بیوتکنولوژی و بیوتروریسم را بخوانید.

یک مسئله اخلاقی فرعی در تحقیقات بیوتروریسم، آزمایشات بالینی است. برای مثال نمی‌توانیم از انسان‌ها در آزمایشات آبله استفاده کنیم. پس از نشانگرهای جایگزین استفاده می‌شود که تعیین اثرربخشی عامل ضدتروریسم را دشوار می‌کند.

در آخر

حوزه‌های اصلی جدال‌های اخلاقی بیوتکنولوژی شامل ایمنی، آزادی، عدالت، محیط زیست، طبیعت انسان و عقاید مذهبی را از منظر مخالفان و موافقین این رشته بررسی کردیم. سپس به دو بخش مورد توجه آزمایشات بالینی و بیوتروریسم پرداختیم. با توجه به مشکلاتی که ممکن است به وجود آید، قوانین طرح شده توسط سازمان‌های مربوط و تشکیل کمیته‌های اخلاق نیازی ضروری و قابل درک است.