همه‌ی ما در طول زندگی بارها بیمار شده و از داروهای مختلفی نیز برای بهبودی استفاده کرده‌ایم. حتی خیلی از ما در بازی های دوران کودکی با انواع وسایل مثل خمیر سعی کرده‌ایم داروهایی مثل قرص و شربت بسازیم.
اما پروسه‌ی ساخت دارو در دنیای واقعی، به این سادگی نیست. علاوه بر پیچیدگی و زمانبر بودن کشف دارو که در مقاله‌ی صفر تا صد پروسه‌ی تولید یک دارو گفتیم؛ پروسه ثبت دارو نیز پیچیدگی‌ها و قوانین مختلفی دارد که در این مقاله سعی کردیم به زبانی ساده ولی کامل برای شما آن را توضیح دهیم. پس اگر فکر می‌کنید ممکن است روزی بخواهید دارویی را ثبت کنید، این مقاله را به دقت بخوانید.
با الفبا و اصول اولیه رگولاتوری شروع کنیم...
برای یادگیری در هر زمینه‌ای بهتر است با الفبای آن شروع کنیم. به همین دلیل برای ثبت یک دارو اول از همه باید با مسیری که دارو از کارخانه تا سازمان غذا و دارو طی می‌کند آشنا شویم تا بعد بتوانیم سراغ یادگیری مراحل اصلی برویم.
هر کارخانه یا شرکت داروسازی، واحدی به نام The Regulatory Affairs Department یا RA دارد که این واحد همان واحد ثبت و رگولاتوری است. به شرکتی که دارای مجوز تولید دارو است Marketing Authorization Holder (MAH) نیز گفته می‌شود.
این بخش وظیفه‌ی ارائه‌ی درخواست و دریافت پروانه (Marketing Authorization) را از Regulatory body یا سازمان‌های قانون‌گذار و کنترل‌کننده مانند FDA، EMA و یا سازمان غذا و داروی ایران (IFDA) برعهده دارد.
برای ثبت یک دارو، شرکت‌ها باید یک پرونده یا Marketing Authorization Application یا MAA به جریان بیاندازند. البته بسته به اینکه داروی ما برند یا ژنریک باشد محتویات این پرونده متفاوت است.
👈اگر دارو برند باشد: باید سه فاکتور اثرگذاری، ایمنی و کیفیت بررسی شود. این نوع ثبت دارو بسیار هزینه‌بر و زمانبر است.
👈اگر دارو ژنریک باشد: فقط کیفیت باید بررسی و ثابت شود و برای تضمین دیگر فاکتورها لازم است مطالعات Bioequivalence انجام شود.
هر کدام از این واحدها و اقدامات، توضیحات بسیار گسترده‌ای دارند که در سری مقالات مراحل ثبت دارو می‌توانید به طور کامل با آن‌ها آشنا شوید.
قوانین غذا و دارو ایران برای ثبت دارو
قوانین و روند ثبت یک دارو در هرکشور تفاوت‌هایی دارد. ایران نیز از این قاعده مستثنا نیست. بنابراین در ادامه به طور خاص به قوانین ایران در این حوزه و کارهایی که لازم است برای ثبت یک دارو انجام دهیم می‌پردازیم.
از سال ۱۳۸۹ که سازمان غذا و دارو به صورت مستقل تاسیس شد این سازمان وظیفه‌ی نظارت بر ثبت و تولید داروها را برعهده دارد.
این سازمان خود شامل ادارات مختلفی است که یکی از آن‌ها "اداره کل امور دارو و مواد تحت کنترل" است. برای تولید دارو باید درخواست‌مان را به این اداره تحویل دهیم.
سیاست‌گذاری‌های مختلفی در حوزه‌ی ثبت دارو وجود دارد و به این معنی نیست که هر شرکتی می‌تواند پرونده‌ی خود را تحویل IFDA داده و مجوز تولید آن دارو را کسب کند. در حال حاضر نیز این مشکل در کشور وجود دارد که بعضی از داروها توسط چندین شرکت تولید می‌شوند و در بازار وجود دارند.
به همین دلیل و برای جلوگیری از این وضعیت، سازمان غذا و دارو قوانینی را وضع کرده که پیش از تصمیم‌گیری برای ثبت هر دارو باید حتما به آن‌ها توجه شود:
👈درصورتی که یک دارو در داخل کشور تولیدکننده داشته باشد، امکان تولید آن توسط شرکت‌های دیگر وجود ندارد و درخواست ثبت پذیرفته نمی‌شود.
👈هر کشوری برای خود یک فهرست رسمی دارویی دارد. این لیست از داروهایی تشکیل شده که می‌توانند در ایران تولید شوند. بنابراین تولیدکننده‌ها نمی‌توانند داروهای جدیدی که هنوز وارد این لیست نشده را تولید کنند.
البته شرکت‌های دارویی می‌توانند با انجام مطالعات و ارائه‌ی مدرک، درخواست اضافه شدن داروها را به این لیست بدهند.
پس از اینکه موارد بالا را به درستی طی کردیم، می‌توانیم سراغ مراحل ثبت دارو برویم.
مسیربندی پرونده‌های دارویی تولید داخل چیست؟
با وجود قوانین بالا ممکن است به این فکر کنید که این مسیر بسیار دشوار است و اصلا چرا شرکت‌ها و افراد باید اینقدر سختی بکشند تا تنها برای تولید یک دارو مجوز بگیرند؟! سازمان غذا و دارو برای اینکه انگیزه‌ی بیش‌تری به شرکت‌ها برای تولید داروهایی که تولیدکنندگان کمی دارند بدهد و همچنین راه شرکت‌ها مشخص شود مسیرهایی را تدوین کرده‌است.
پیش از اینکه سراغ نوشتن CTD و تحویل درخواست به اداره برویم؛ ابتدا باید درخواست مسیربندی کرده و به سازمان غذا و دارو اعلام کنیم که قصد تولید آن دارو را داریم. براساس اینکه داروی درخواستی ما چند تولیدکننده در داخل دارد، این مسیر توسط سازمان مشخص می‌شود.
برای مثال درصورتی که داروی درخواستی هیچ تولیدکننده یا واردکننده‌ای در داخل نداشته باشد، از سه ماه بعد اجازه‌ی ارائه‌ی پرونده داده می‌شود. ولی در مقابل، اگر داروی درخواستی دارای ۱۰-۷ تولیدکننده یا واردکننده باشد این زمان به ۲۴ ماه افزایش می‌یابد.
ثبت و مجوز مواد اولیه دارویی داخل و خارج از کشور
بسته به اینکه مواد اولیه دارویی داخل یا خارج از کشور قرار دارند دو پروسه مختلف داریم:
منابع مواد اولیه داخل کشور:
در صورتی که تولیدکننده‌ی منابع اولیه‌ی ما دارای پروانه نباشد باید مثل بقیه‌ی بخش‌ها برای آن درخواست صدور پروانه بدهیم ولی اگر پروانه داشته باشد این پروسه بسیار راحت است و نیازی به دریافت دوباره‌ی مجوز نیست.
منابع مواد اولیه خارج کشور:
باتوجه به سختی‌های فراوان در بازرسی و گرفتن تایید، این قانون در ایران وجود دارد که، اگر یک شرکت ایرانی پیش از ما مجوزهای لازم برای استفاده از مواد اولیه‌ی یک کارخانه گرفته باشد و یا آن کارخانه دارای تاییدیه‌های بین‌المللی از FDA، EMA و یا ژاپن باشد، با استناد به این مجوزها می‌توان از مواد اولیه‌ی آن استفاده کرد.
تقریبا به نیمه‌های راه رسیده‌ایم، تا اینجا دو مرحله را گذرانده‌ایم و دو مرحله نیز تا ثبت داروی‌مان مانده. پس زودتر سراغ مراحل بعد می‌رویم.
پرونده‌ی ثبت دارو و CTD
اداره‌ی اصلی‌ای که MA یا همان پروانه‌ی ثبت را برای ما صادر می‌کند اداره‌ی "ثبت و صدور پروانه" است. برای ثبت یک دارو، ما CTD و MAA خود را به این اداره تحویل می‌دهیم.
تا قبل از سال 2003 این مشکل برای شرکت‌ها وجود داشت که اگر می‌خواستند داروی خود را در کشور دیگری معرفی و عرضه کنند باید فرمت پرونده و درخواست مجوز خود را به کلی تغییر می‌دادند. بنابراین برای حل این مشکل و با همکاری کشورهای مختلف یک گایدلاین به نام CTD (Common Technical Dossie) تنظیم شد تا همه بتوانند از آن استفاده کنند. اکنون در ایران نیز از این قالب استفاد می‌شود که باعث شده از اتلاف هزینه و زمان جلوگیری شود.
CTD به طور کلی از 5 ماژول تشکیل شده که به طور خلاصه به آن اشاره می‌کنیم:
👈ماژول 1: این بخش در اصل جز CTD مشترک کشورها نیست و در هر کشور با فرمت خودش و طبق قراردادهای آن کشور نوشته می‌شود. در ایران، در این بخش فرم ثبت‌نام، پرداخت‌های وزارت بهداشت، پروانه‌ی بهره‌برداری و تاسیس و... آورده می‌شود.
👈ماژول 2: در این بخش یک کلیت و خلاصه‌ای از تمام بخش‌ها آورده می‌شود.
👈ماژول 3: می‌توان گفت این بخش، قسمت اصلی CTD است و بیشتر بحث‌های کیفیت در آن مطرح می‌شود.
👈ماژول 4: این بخش مخصوص مطالعات پیش بالینی آزمایشگاهی است.
👈ماژول 5: این بخش مخصوص مطالعات بالینی است.
بنابراین می‌توان گفت باتوجه به اینکه در ایران داروی برند ساخته نمی‌شود، در پرونده تنها ماژول 3 آورده می‌شود و در ماژول 2 نیز تنها به مباحث مربوط به کیفیت اشاره می‌شود. همچنین نیازی به مطرح کردن ماژول 4 و 5 نیست.
بررسی پرونده‌ی جامع دارو
همانطور که پیش از این اشاره شد، ما برای ثبت یک دارو نیاز به دریافت مجوز داریم که این پروسه نیز خود نیازمند دریافت گواهی‌نامه‌ها و مجوزهایی از بخش‌های مختلف اداره کل امور دارو و مواد تحت کنترل است.
بعد از اینکه مسیر ما مشخص شد و ما پرونده‌ی خود را به سازمان تحویل دادیم، این پرونده توسط کارشناسان بررسی شده و ایرادات آن آورده شده و برطرف می‌شود و این پروسه بارها تکرار می‌شود تا جایی که در نهایت پرونده‌ی ما بسته می‌شود.
بعد از این که پرونده بسته شد، به کميسيون قانوني تشخيص امور پزشکي ماده ۲۰ تحویل داده شده و در صورت تایید، پروانه یا MA برای ما صادر می‌شود و بعد از آن ما اجازه‌ی تولید دارو را داریم.
در آخر
در این مقاله، ما پروسه‌ی ثبت و مجوز تولید یک دارو را به طور خلاصه با یکدیگر مرور کردیم. ممکن است حالا که این مقاله را خواندید، به نظرتان برسد که این حوزه بسیار راه سختی داشته و انرژی زیادی می‌گیرد. باید بگویم، نتیجه‌گیری شما درست است!
ولی به یاد داشته باشید هرکاری در شروع همین‌طور است و تنها کاری که توصیه می‌کنیم انجام دهید این است که با تحقیق، تجربه و علم کافی وارد این راه شوید.
از منطقه‌ی امن خودتان بیرون بیایید و به یاد داشته باشید، با تلاش بیشتر و انتخاب راهی که 99% افراد آن را انتخاب نمی‌کنند، علاوه بر سود مالی بسیار زیاد، به مردم کشور و هم‌میهنان خود نیز کمک کرده و گامی بزرگ در جهت پیشرفت خود و کشور برمی‌دارید.
| اگر بخش رگولاتوری برایتان جالب است و قصد دارید به دقت در این موردیاد بگیرید، سری به مدرسه جامع رگولاتوری در صنعت داروسازی بزنید. |
ممنونم بهره بردم از مطالبتون. من دکتری شیمی هستم البته با گرایش شیمی محاسباتی و علاقه به موضوع بررسی و تولید دارو با پایه عناصر واسطه مثل وانادیم رو دارمو اما نمیدونم چجوری باید شروع کنم.